Brian A Jackson (Shutterstock)
Các CEO gọi đây là một cuộc cách mạng hiệu suất. Còn những người lao động trực tiếp tham gia lại xem đó là “kỷ nguyên lao động cưỡng bức kiểu mới”. Tôi đã trò chuyện với những người đang ở tuyến đầu của làn sóng AI này.
Suốt nhiều thế kỷ, công việc đã định hình nên con người chúng ta. Nó mang lại cho ta danh tính, mục đích sống và vị trí trong xã hội. Nhưng chuyện gì sẽ xảy ra nếu công việc – nguồn sống chính yếu của chúng ta – dần biến mất? Không phải do chiến tranh, suy thoái hay chuyển dịch ra nước ngoài, mà bởi các thuật toán. Làm việc trong một nền kinh tế do AI dẫn dắt sẽ ra sao? Tháng Bảy vừa rồi, tôi đã phỏng vấn nhiều chuyên gia đến từ các lĩnh vực lao động khác nhau. Qua đó, tôi nhận thấy một bức tranh đầy phức tạp và nghịch lý, nơi tiềm năng và rủi ro, hiệu quả và bóc lột, mất mát và phẩm giá cùng tồn tại song song.
Nhìn Từ Trên Cao: Hiệu Suất và Trải Nghiệm
Ở góc nhìn quản lý, cuộc cách mạng AI được đón nhận cả với sự hào hứng lẫn cảm giác cấp bách. Elijah Clark, một cố vấn hỗ trợ doanh nghiệp ứng dụng AI, thẳng thắn: “Các CEO rất hào hứng với những gì AI có thể mang lại,” ông nói. “Tôi cũng là CEO và tôi thực sự phấn khích. Tôi từng sa thải nhân viên vì AI. AI không đình công, không đòi tăng lương. Đó là những điều khiến CEO không còn phải lo lắng nữa.”
Quan điểm thực tế này phơi bày một sự thật: doanh nghiệp đón nhận AI chủ yếu vì muốn tối ưu hiệu suất và lợi nhuận. Trong cuộc đua này, lao động con người thường bị coi là gánh nặng, là rào cản cần vượt qua. Clark kể lại việc ông từng sa thải 27 trong tổng số 30 nhân viên sinh viên trong đội ngũ hỗ trợ bán hàng của mình. “Những việc họ cần cả tuần để làm thì AI chỉ mất chưa đầy một ngày, thậm chí chỉ vài giờ,” ông giải thích. “Về hiệu suất thì sa thải là quyết định hợp lý.”
Peter Miscovich, Lãnh đạo Toàn cầu về Tương lai Công việc tại JLL, coi AI là “chất xúc tác cho một xu hướng kéo dài suốt 40, 50 năm qua.” Ông mô tả sự “tách rời” giữa số lượng nhân sự với bất động sản và doanh thu, và AI đang thúc đẩy xu hướng đó nhanh hơn. “Hiện tại, có khoảng 20% các công ty thuộc nhóm Fortune 500 trong năm 2025 sẽ có lực lượng lao động nhỏ hơn so với năm 2015,” ông nhận định.
Tuy nhiên, Miscovich cũng vẽ ra viễn cảnh các văn phòng vật lý không biến mất mà sẽ được tái thiết kế. Ông hình dung các “không gian làm việc trải nghiệm” với đầy đủ tiện nghi, hấp dẫn như khách sạn boutique, các văn phòng linh hoạt, hiện đại với công nghệ cắm-và-chạy, thu hút nhân sự như “nam châm”. “Bạn có thể phạt trẻ con, hoặc thưởng kẹo cho chúng,” ông ví von. “Mà, bạn biết đấy, người ta thường thích được thưởng hơn là bị phạt.”
Dẫu vậy, ngay cả trong viễn cảnh môi trường làm việc dễ chịu hơn, nỗi lo mất việc vẫn luôn hiện hữu. Miscovich thừa nhận các công ty đang chuẩn bị cho kịch bản cắt giảm tới 40% nhân sự. Clark lại càng thẳng thắn hơn: “Các CEO đã lên kế hoạch rồi, họ biết rằng sáu tháng hay một năm nữa sẽ bắt đầu sa thải,” ông nói. “Mọi công ty đều tìm mọi cách để tiết kiệm chi phí.”
Cái Giá Phải Trả: “Kỷ Nguyên Lao Động Cưỡng Bức Mới”
Trong khi giới lãnh đạo bàn về hiệu suất và trải nghiệm, thì những người lao động trực tiếp trong nền kinh tế AI lại kể một câu chuyện hoàn toàn khác. Adrienne Williams, từng là tài xế giao hàng và công nhân kho của Amazon, chia sẻ: “Đây là kỷ nguyên lao động cưỡng bức kiểu mới,” cô nói. “Không phải nô lệ vì nô lệ là chuyện khác – còn đây là cưỡng bức lao động.”
Williams, hiện là nghiên cứu viên tại Viện Nghiên cứu AI Phân tán (DAIR), chuyên về tác động xã hội và đạo đức của AI, nhấn mạnh về công việc “vô hình” mà tất cả chúng ta đều góp phần thực hiện mỗi ngày khi sử dụng điện thoại, lướt mạng xã hội hay mua sắm trực tuyến – tất cả đều cung cấp dữ liệu để huấn luyện AI. “Hàng ngày bạn đang dạy AI,” cô giải thích. “Khi công việc dần biến mất, nếu chúng ta biết ai đang lấy dữ liệu của mình, họ dùng nó ra sao, kiếm tiền như thế nào từ đó, thì chúng ta xứng đáng được kiểm soát dữ liệu của chính mình.”
Những công việc “vô hình” này càng rõ nét qua câu chuyện của các lao động thời vụ như Krystal Kauffman, người làm việc trên nền tảng Amazon Mechanical Turk từ năm 2015. Cô chứng kiến sự chuyển dịch từ những công việc đa dạng sang việc gần như chỉ còn “gán nhãn, chú thích dữ liệu” – chính sức lao động con người đang vận hành làn sóng AI. “Công việc của con người chính là động lực cho AI phát triển,” cô khẳng định. “Nhiều người nói ‘hãy dạy AI biết suy nghĩ’, nhưng thực chất AI chỉ nhận diện mẫu hình.”
Điều kiện làm việc của những lao động “vô hình” này thường rất tệ. Kauffman, cũng là nghiên cứu viên tại DAIR, mô tả các công nhân này “không ai biết đến”, “bị trả lương thấp”, không có quyền lợi cơ bản. Cô còn kể về những ảnh hưởng tâm lý khi phải kiểm duyệt nội dung – một dạng công việc phổ biến liên quan đến AI. “Chúng tôi từng nói chuyện với một người kiểm duyệt video về chiến tranh – gia đình anh ấy từng là nạn nhân diệt chủng, và khi làm công việc gán nhãn dữ liệu, anh ta nhận ra người em họ của mình xuất hiện trong một video,” cô nhớ lại. “Nhưng rồi anh ấy chỉ được yêu cầu bỏ qua và tiếp tục làm việc.”
Williams, từng làm việc ở cả kho hàng lẫn trường học, chứng kiến tác động của AI ở nhiều môi trường. Ở trường học, các công cụ học tập AI khiến không khí lớp học trở nên “giống nhà tù”, trẻ em mắc các chứng đau đầu, đau lưng, đau cổ. Trong kho hàng, công nhân “bị hỏng tay, viêm gân nặng đến mức không cử động nổi”, phụ nữ mang thai bị sa thải chỉ vì xin làm việc nhẹ hơn. “Tôi đã gặp nhiều phụ nữ mất con vì Amazon không chịu điều chỉnh công việc cho họ,” cô đau xót.
Phẩm Giá Lao Động: “Sứ Mệnh” Giữa Làn Sóng Tự Động Hóa
Trước làn sóng công nghệ mạnh mẽ này, vẫn có những người quyết tâm bảo vệ phẩm giá của lao động con người. Ai-jen Poo, Chủ tịch Liên minh Lao động Gia đình Quốc gia, là một trong số đó. Bà lên tiếng bảo vệ “công việc chăm sóc” – nuôi dạy trẻ, giúp đỡ người khuyết tật, chăm sóc người già – như một ví dụ điển hình cho loại công việc “gắn liền với con người” mà máy móc rất khó thay thế.
“Những công việc giúp người khác phát triển, bảo vệ phẩm giá và quyền tự quyết, đó chính là bản chất của con người,” bà nói. “Chúng ta nên dùng công nghệ để nâng cao chất lượng công việc và cuộc sống, chứ không phải thay thế người lao động.”
Poo kêu gọi thay đổi tận gốc các ưu tiên kinh tế. “Tôi mong muốn xây dựng một hệ thống an sinh xã hội mới để người lao động có thể yên tâm dựa vào,” bà chia sẻ. “Họ cần được tiếp cận các nhu cầu cơ bản như chăm sóc sức khỏe, nghỉ phép, nghỉ ốm, chăm sóc trẻ em, chăm sóc người già với chi phí hợp lý. Và lương tối thiểu cũng phải đủ cho cuộc sống.”
Với những người lao động chăm sóc mà Poo đại diện, công việc không chỉ là nghề mà còn là “sứ mệnh”. “Thu nhập trung bình của lao động chăm sóc tại nhà chỉ khoảng 22.000 USD/năm,” bà nhấn mạnh. “Nhiều người đã gắn bó với nghề này suốt ba chục năm. Họ coi đó là sứ mệnh, và những gì họ cần là sự an toàn kinh tế và phẩm giá xứng đáng.”
Ngã Rẽ: Gia Tăng Bất Bình Đẳng Hay Dân Chủ Hóa Công Nghệ?
Các cuộc trò chuyện này đặt ra một lựa chọn rõ ràng cho tương lai công việc. Một bên là con đường để công nghệ phát triển tự do, nơi AI tối đa hóa lợi nhuận, đẩy người lao động ra ngoài lề xã hội, khiến bất bình đẳng ngày càng sâu sắc. Adrienne Williams cảnh báo: AI có thể “làm trầm trọng thêm mọi vấn đề mà chúng ta đang đối mặt”, đặc biệt là đối với người nghèo.
Nhưng vẫn còn cơ hội để xây dựng một tương lai dân chủ và nhân văn hơn, nơi công nghệ phục vụ lợi ích và giá trị của con người. Ai-jen Poo tin rằng có thể “dân chủ hóa” AI bằng cách trao quyền và tiếng nói cho người lao động. Bà lấy ví dụ về Liên minh Lao động Gia đình Quốc gia đang tự phát triển các công cụ công nghệ để trao quyền cho lao động chăm sóc.
Krystal Kauffman cũng nhìn thấy hy vọng từ phong trào tổ chức người lao động ngày càng lớn mạnh. “Các công ty muốn giữ nhóm lao động này ở dưới đáy,” cô nói về lao động thời vụ, “nhưng tôi nghĩ chúng ta đang chứng kiến sự phản kháng – nhóm này đang đứng lên, nói ‘chúng tôi tồn tại’ và bắt đầu đấu tranh cho quyền lợi của mình.”
Tìm Ý Nghĩa Trong Thế Giới Hậu Lao Động
Rốt cuộc, câu hỏi về mục đích của công việc trong nền kinh tế AI cũng chính là câu hỏi về giá trị sống. Liệu mục tiêu của kinh tế là làm giàu cho một số ít, hay xây dựng một xã hội nơi mọi người đều có cơ hội sống có ý nghĩa và phẩm giá?
Clark thẳng thắn nhìn nhận, từ góc độ CEO, “yếu tố con người trong câu chuyện này gần như không còn.” Tất cả chỉ xoay quanh “tăng trưởng, duy trì doanh nghiệp, hiệu suất và lợi nhuận.” Nhưng với Ai-jen Poo, ý nghĩa của lao động còn lớn lao hơn thế. “Công việc phải đem lại cho mọi người niềm tự hào về đóng góp của mình với gia đình, cộng đồng và xã hội,” bà nói. “Cảm thấy mình thuộc về, được ghi nhận và có quyền quyết định tương lai của bản thân.”
Quan Điểm Của Chúng Tôi
Vấn đề không chỉ là liệu máy móc có thể thay thế công việc của chúng ta hay không, mà là liệu chúng có làm mất đi bản chất con người của chúng ta hay không.
Những dấu hiệu cảnh báo đã hiện rõ: nhiều doanh nghiệp xây dựng hệ thống không phải để trao quyền mà là để loại bỏ người lao động; người lao động dần mất niềm tin rằng kỹ năng, nỗ lực, thậm chí cả phẩm giá của họ có thể bị thay thế; và nền kinh tế thì cứ lao về phía trước mà chưa có một kế hoạch nào thực sự để giải quyết khi công việc không còn là sợi dây gắn kết xã hội.
Một kết cục bi kịch không phải là điều tất yếu. Chúng ta vẫn còn có thể lựa chọn: xây dựng hệ thống luật pháp đủ mạnh, tạo ra lưới an sinh xã hội đủ vững để tiếp nhận các thay đổi lớn, thừa nhận “lao động dữ liệu” là lao động thực sự, và cuối cùng là trân trọng những công việc không thể thay thế bằng máy móc – những công việc chăm sóc lẫn nhau, gắn kết cộng đồng.
Nhưng thời gian không còn nhiều. Như Clark từng nói với tôi: “Tôi được các CEO thuê để tìm cách cắt giảm việc làm nhờ AI. Không phải mười năm nữa, mà là ngay bây giờ.”
Câu hỏi thực sự không còn là liệu AI có thay đổi công việc hay không, mà là chúng ta có để nó thay đổi ý nghĩa của việc làm người hay không.
[Chatbots](https://gizmodo.com/tag/chatbots) [ChatGPT](https://gizmodo.com/tag/chatgpt) [gigwork](https://gizmodo.com/tag/gigwork) [Google Gemini](https://gizmodo.com/tag/google-gemini) [meta ai](https://gizmodo.com/tag/meta-ai) [offices](https://gizmodo.com/tag/offices) [philosophy](https://gizmodo.com/tag/philosophy)
